فرهنگ امروز: کتاب «خاورمیانه و پارادایم سایکس_ پیکو» اثر محمد رامبد فرهودی مقدم از سوی نشر مادیار به چاپ رسیده است. مولف در این کتاب کوشیده با تحلیل کنش‌های متقابل میان نیروهای برآمده از پارادایم سایکس- پیکو آن را به عنوان توالی بحران مورد ارزیابی قرار دهد.
«مفاهیم کلیدی در دولت- ملت‌سازی»، «نظم سایکس پیکو و پیدایش دولت مدرن خاورمیانه»، «چالش‌های ملی نظم سایکس – پیکو»، «چالش‌های منطقه‌ای نظم سایکس- پیکو»، «جهانی شدن و چالش‌های بین‌المللی نظم سایکس- پیکو»، «گرانیگاه بحران در خاورمیانه»، «مواجه‌های احتمالی پیش‌روی خاورمیانه» عناوین سرفصل‌های کتاب هستند.
۱۶ مه ۱۹۱۷ قرارداد سری سایکس-پیکو میان انگلستان و فرانسه در مورد تقسیم بخش‌هایی از سرزمین‌های حکومت عثمانی بعد از جنگ جهانی اول میان این دو کشور منعقد که به قرارداد سایکس- پیکو معروف شد. براساس توافق‌نامه سایکس – پیکو منطقه شام به سه منطقه (الف) «الزرقاء» که همان «عراق» است و تابع حاکمیت انگلیس و منطقه (ب) «الحمراء» که همان «سوریه» است و تابع حاکمیت فرانسه و منطقه (ج) «السمراء» یا همان «فلسطین» که تابع حاکمیتی بین‌المللی است تقسیم شد و این مقدمه و زمینه‌ساز اشغال فلسطین توسط صهیونیست‌ها بود.
مولف در فصل نخست «مفاهیم کلیدی در دولت- ملت‌سازی» با تاکید بر ایجاد مرزهای مصنوعی در خاورمیانه تحت تاثیر پیمان‌نامه سایکس- پیکو به بررسی عواقب آن می‌پردازد: «آغاز پروژه دولت- ملت‌سازی در خاورمیانه با طراحی قدرت‌های بین‌المللی و استعماری وقت صورت‌بندی شده است. مرزهای ترسیم شده بعد از فروپاشی امپراتوری عثمانی عمدتا به طور مصنوعی و بدون توجه به بافت دموگرافیک آن مناطق تعیین شد، اکنون با دهه‌ها اصرار بر تکوین این سامان سیاسی به جای مانده از میراث استعماری که در کتاب با عنوان «پارادایم سایکس- پیکو» یاد شده است، بنیانی را بنا نهاد که باعث شد اغلب دولت‌های برخاسته از این نظم خود به گرانیگاه بحران در خاورمیانه مبدل شوند.»
از نقاط ضعف پیمان سایکس - پیکو بی‌توجهی به ماهیت مرزهای سیاسی و جمعیت‌های فرهنگی است: «در روندهای دولت- ملت‌سازی به ویژه در جوامع چند قومی، ظهور چنین ناسیونالیسم‌های قومی به شدت خطرساز بوده و می‌تواند کل فرایند دولت- ملت‌سازی در یک کشور را با بحران جدی مواجه و حتی موجب بروز جدایی از سرزمین‌های آن و یا اصلا فروپاشی آن گردد. بنابر نشانه‌های فراوان، ظهور ناسیونالیسم قومی و صورت‌بندی جنبش‌های سیاسی قومی در بسیاری از کشورهای در حال توسعه را می‌توان در میراث استعمارگری غرب و نیز استعمارزدایی ریشه‌یابی کرد، بدین‌گونه با استمعارگران غربی در زمان حضورشان در جوامع در حال توسعه، بافت اجتماعی چند قومی به شدت متکثر را در جهت تداوم منافع خود ایجاد و به آن شدت دادند یا این‌که بعد از خروج‌شان در بسیاری از نقاط جهان سوم موجب تشکیل دولت‌هایی شدند که در بیشتر موارد هیچ‌گونه انطباقی مابین مرزهای سرزمینی و جمعیت‌های فرهنگی – قومی ساکن در آنها وجود نداشت و یا حتی مرزهای سیاسی ترسیم شده موجب جدایی واحدهای فرهنگی و قومی متعدد شد.»
از جمله «چالش‌های ملی نظم سایکس – پیکو» ناقص ماندن روند توسعه در کشورهای خاورمیانه است: «تمام کشورهای در حال توسعه به شکلی، با موانع سهمگینی در مسیر تلاش‌هایشان برای ایجاد رشد اقتصادی مواجه شده‌اند. به دلایل مختلف، چرخش و پیچش تاریخ کشورهای در حال توسعه را در موقعیت جهانی پایین‌تری به نسبت دیگر کشورهای دارای اقتصاد قدرتمندتر و پیشرفته‌تر قرار داده است. نهادها و رویه‌های سیاسی داخلی به دلیل همین اندازه کمتر توسعه یافته و دستخوش نوسانات خشونت‌آمیز و حتی انقلاب‌ها بوده‌اند و از این رو، تدوین خط مشی معقول اقتصادی از این هم دشوارتر بوده است. زیرساخت‌های اقتصادی و صنعتی نتوانسته‌اند یا مجالی برای توسعه نیافته‌اند و هنگامی که توسعه یافته‌اند، اغلب فدای سلطه خارجی، حرص و بی‌کفایتی حاکمان ظالم داخلی یا آن گونه که در اغلب موارد صادق است، آمیزه‌ای از هردو شده‌اند.»
مولف ظهور داعش را نتیجه «چالش‌های منطقه‌ای نظم سایکس پیکو» می‌داند و فروپاشی حکومت‌های عربی در نتیجه بهار عربی را ایجاد یک زمینه برای تغییرات در نقشه خاورمیانه برمی‌شمرد: «مجموعه تحولاتی که بعد از بهار عربی اتفاق افتاد منجر به قدرت گرفتن نیروهای در خاورمیانه شد که به وسیله انگیزه‌های مختلف سعی در تغییرات ژئوپلتیک داشتند، بر همین منوال تحولات اخیر خاورمیانه و خلا قدرت ناشی از فروپاشی حکومت‌های عربی متاثر از بهار عربی در سوریه، عراق، لیبی، یمن و دیگر مناطق خاورمیانه شرایط را دستکم در کوتاه مدت به گونه‌ای تغییر داد که باعث انرژی بخشیدن به گسل‌های لرزان نظم سایکس- پیکو و تقویت نیروهای تجدیدنظر طلب آن شد که مصداق آن ظهور داعش و برگزاری رفراندوم در استقلال کردستان عراق است.»
«جهانی شدن و چالش‌های بین‌المللی نظم سایکس - پیکو» یکی دیگر از موضوعاتی است که مولف کتاب ابتدا با مفهوم‌شناسی جهانی شدن و پس از آن تاثیر جهانی شدن بر مرزهای میان دولت‌ها سراغ آن رفته است. در این میان جهانی شدن و تغییرات ساختاری و کارکردی دولت- ملت‌ها را بیان کرده و به تاثیر روند جهانی شدن بر قومیت‌ها و قدرت‌گیری ناسیونالیسم قومی پرداخته است. در پایان نیز نقش آمریکا در ورود به خاورمیانه و تاثیرش بر نظم سایکس- پیکو را بررسی کرده است.
«گرانیگاه بحران در خاورمیانه» یکی از فصل‌هایی است که به آسیب‌شناسی تاثیر پیمان نظم سایکس _ پیکو می‌پردازد. در یکی از موضوعات که مولف با عنوان «دولت- ملت‌سازی ابتر گرانیگاه بحران در خاورمیانه» به آن اشاره کرده به ایجاد مرزهای مصنوعی بدون توجه به ویژگی‌های فرهنگی مردمان ساکن در مرزها پرداخته که این موضوع را باعث بروز اختلاف‌ها و منازعه‌ها برمی‌شمرد. به شکلی که جوامع خاورمیانه و جهان را در دهه‌های بعدی با چالش‌ها مواجه کرد و بحران هویت، بحران مشارکت، بحران توزیع منابع و بحران مشروعیت و ... را به وجود آورد. نتیجه چنین بحران‌هایی از بعد ملی و در بعد منطقه‌ای پیدایش ایدئولوژی پان‌عربسم، پان‌اسلامیسم، ناسیونالیسم قومی کُرد از جمله واکنش‌ها بود، به این نظم استعماری. همچنین پارادایم سایکس_ پیکو در بعد بین‌المللی زمینه مداخلات دائمی قدرت‌های بزرگ را نیز فراهم کرده است.
در فصل «مواجه‌های احتمالی پیش‌روی خاورمیانه» مولف با نگاهی به آینده پیش‌بینی وقوع تجربه بالکان از نوع خاورمیانه را نزدیک می‌داند و می‌نویسد: «اگر بحران‌های جاری خاورمیانه ادامه یابد و مداخلات و تلاش‌های بین‌المللی و منطقه‌ای و ملی قادر به پایان بی‌ثباتی‌ها در خاورمیانه نشود، احتمال تجزیه دولت‌های درگیر بی‌ثباتی سیاسی- امنیتی بسیار بالا خواهد بود و به محض فروپاشی دولتی احتمالا دیگر دول منطقه که با شرایط مشابه موجودیت یافته‌اند، از این اتفاق متاثر خواهند شد و فروپاشی دولت‌ها به صورت حرکت‌های دومینویی با درجات و سطوح مختلف رخ دهد. البته وقوع امر یاد شده به نظم بین‌المللی اتی و صف‌بندی منطقه‌ای، ملی و واکنش‌های آنان بستگی خواهد داشت. به بیان دیگر در این صورت و در پی قبول شرایط به وجود آمده منافع قدرت‌های بین‌المللی و منطقه‌ای با امر واقع همسو خواهد شد و در نتیجه احتمالا خاورمیانه شاهد تجربه بالکان از نوع خاورمیانه‌ای باشد.»
کتاب «خاورمیانه و پارادایم سایکس_ پیکو» اثر محمد رامبد فرهودی مقدم در ۱۵۸ صفحه، شمارگان یکهزار نسخه و به بهای هشتاد و هشت هزار و ۵۰۰ تومان از سوی نشر مادیار به چاپ رسیده است.
نظر شما